Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын бэлиэтиирбит биһиэхэ олус дириҥ суолталаах. Бу ааспыт сыллары сэгэтэн, арыйан көрдөххө Улуу Өктөөп Революциятын кэнниттэн, гражданскай сэриигэ биһиги өбүгэлэрбит эмиэ кыттыыны ылбыттара. Холобур биһиги биир дойдулаахпыт, Мэҥэ Хаҥалас улууһун, Хаптаҕай нэһилиэгиттэн төрүттээх Кеша Алексеев ЧОН – (часть особого назначения) этэрээтин хамандыыра гражданскай сэрии Дьоруойа буолар.
Ааспыт сыллары сэгэтэн...
Оччолорго алаастаһан олорбут дьоммут-сэргэбит укулаат уларыйыытыгар, Сэбиэскэй былааһы тутууга, бары түмсэн, үлэлээн-хамнаан, бастакы табаарыстыбалары, колхуостары тэрийэн, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга сүҥкэн кылааттарын киллэрдэхтэрэ.
Ол кэнниттэн, Саха норуота аҕа дойду Улуу сэриитигэр улахан оҕустарыыны ылбыта. Ол сэрии, кыргыһыы толоонугар аҥардас биһиги улууспутуттан түөрт тыһыынча кэриҥэ киһи кыттан, быстар аҥардара төннөн кэлбиттэрэ. Уоттаах сэрии биһиги саамай чулуу дьоммутун, кыахтаах, өйдөөх уолаттарбытын илдьэ бардаҕа... Устуоруйаны токуруппакка биһиги үйэттэн үйэлэргэ өйдөбүнньүк оҥостон илдьэ сылдьарбыт олус дириҥ суолталаах.
Сэбиэскэй былааһы уһансыыга улуу убайдарбыт Платон Ойуунускайы, Максим Аммосовы, Исодор Бараховы кытта Гаврил Никифоров – Манньыаттаах Уолун кыыһа Елена Никифорова – Яковлева кэргэнинээн, Захар Яковлевтыын Саха Сирин конституциятын суруйсууга, оҥорсууга тэҥҥэ үлэлээбит дьоммут буолаллар. Ону тэҥэ, биһиги оройуоммутуттан киэн туттар дьоммут, 2-с Наахаратыттан төрүттээх, норуоттар комиссардарын сэбиэтин бэрэсэдээтэлэ Николай Бубякин уонна Бүтэйдээхтэн төрүттээх Кузьма Гаврилов ааттарын үйэтитиигэ үлэлэр бараллар.
Ааттаах-суоллаах киэн туттар дьоммутунан, өр сылларга Саха обкомун бастакы сэкэритээринэн үлэлээбит, Семен Борисов, Саха сирин Комсомуолун кэмитиэтинэн бастакы сэкэрэтээринэн талыллан үлэлээбит Егор Кычкин буолаллар. Кинилэр үлэлиир кэмнэригэр Саха сиригэр промышленность сайдыытыгар улахан хамсааһыннар барбыттара, ону тэҥэ биһиги норуоппутугар биир саамай суолталаах – үрдүк үөрэх кыһата Университет аһыллыбыта. Онтон ыла саха норуота араас эйгэҕэ үөрэҕи баһылаан, норуот хаһаайыстыбатыгар үлэ дьоруойдара, албан аат хаһаайыннара баар буолбуттара. Оччолорого кинини кытта тэҥҥэ Иннокентий Игнатьев Москва куоракка Саха сирин бэрэстэбиитэлэстибэтигэр дойдутун сайдарын, дьоммут-сэргэбит олохторо тупсарын туһугар олоҕун бүтүннүүтүн анаабыт далааһыннаах үлэтин саҕалаабыта. Ити курдук, киэн туттар биир дойдулаахтарбыт ааттара-суоллара элбэхтэр...
Онтон 50-с 60-с 70-с сылларга биһиги эбэлэрбит, эһэлэрбит дойдуну атаҕар туруорарга, дьиэ-уот тутуутугар, суоллары оҥорууга, ас-үөл соҕотуопкатыгар, барыны бары сайыннарыыга күүстээх үлэни ыыттахтара. Билигин биһиги, ол саҕана үлэлээбит дьоммутун күн бүгүҥҥэ диэри ааттарын-суолларын үйэтитэбит, үүнэр көлүөнэҕэ тиэрдэбит.
Эппинэн-хааммынан билэбин
Сэбиэскэй Сойуус диэн тыл биһиэхэ олус дириҥ ис хоһоонноох, умнуллубат суолталаах. Биир бэйэм Сэбиэскэй Сойуус кэмигэр эдэр сааһым ааспыт буолан, ыһыллыы-тоҕуллуу, олохпут укулаата уларыйар кэмигэр границаҕа сулууспалаабыт буоламмын ыарахан кэмнэри эппинэн-хааммынан билэбин, ол иһин история чахчыларын чугастык, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһабын.
XX үйэттэн, XXI үйэҕэ
Саха сирин иэнэ олус улахан, киэҥ. Ыһыллыы-тоҕулуу кэнниттэн, билигин дьэ барыта сөргүтүллэн, чөлүгэр түһэн, араас хабааннаах Федеральнай программалар олоххо киирэн, араас бырайыактар, промышленнай тэрилтэлэр үлэни саҕалаан эрэллэр. Бу барыта Республикабыт экономикатыгар улахан суолталаах.
Сайдыы-кэхтии
Промышленнай тэрилтэлэргэ олохтоох дьону үлэҕэ ылыы политиката барар. Холобура биһиги улууспутуттан билиҥҥи туругунан, 2200 киһи промышленность эйгэтигэр үлэлиир.
Тырааныспар эйгэтигэр сиринэн сибээһи, өрүһунэн суолу түмэр улууһунан биллэбит. Онон кэлии-барыы, куруус тиэллиитэ күүһүрдэ. Улууспут киинигэр Аллараа Бэстээххэ тимир суолунан аҕалыллыбыт тутуу матырыйааллара, промышленнай таһаҕас, салҕыы өрүһүнэн тиэллэригэр анаан грузовой терминал тутулла турар.
Улуус киинигэр кэлэн холбоһор федаральнай суоллар тутулуннулар. Олохпут сайдарыгар, бөдөҥ тутуулар баралларыгар Федеральнай бүддьүөттэн улахан үп-харчы тыырыллар буолан, онно бырайыактарбытын көмүскээн, туруорсан элбэх баараҕай тутуулары ыыттыбыт.
Билигин бастакы уочарат биһиги саамай сүрүн сорукпут – олохтоохтору хаарбах туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү буолар. Ити Федеральнай программанан 2025 сылга диэри бу сыал-сорук ситиһиллиэхтээх. Ол эбэтэр, дьон эргэ, хаарбах туруктаах дьиэлэриттэн саҥа таас дьиэлэргэ көһүөхтээхтэр.
Үөрэхтээһин эйгэтигэр, оскуола, оҕо саадын объектарын тутуулара бараллар. Быйыл оройуоммут киинигэр, Аллараа Бэстээххэ 450 миэстэлээх саҥа таас оскуола тутуутун саҕалыахпыт. Федеральнай программанан быйыл култуура киинэ тутуллан саҕаланыаҕа. Уонна сүрүн болҕомтобут балыыһа тутуутугар сытар. Ол эмиэ бырайыага оҥоһуллан, докумуоннара ситэн сотору кэминэн олоххо киириэхтэрэ.
Тыа хаһаайыстыбатыгар билигин сүрүн болҕомтону ас-үөл оҥоруутугар уурабыт. Эти, үүтү, оҕуруот аһын, бурдугу ылыы тэрээһинин, урукку кэм көрдөрүүлэригэр тэҥниэхтээхпит. Итиэннэ быраҕыллан турар бааһыналары чөлүгэр түһэрии үлэтин ыытыахпыт. Уонна саамай сүрүн сорукпутунан – оҕуруот аһын үүннэрэр тэрээһиннээх хаһаайыстыбалары тэрийии. Даҕатан эттэххэ Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга Республика бүддьүөтүттэн 5 млрд. кэриҥэ үбү-харчыны көрөр. Инник суумма ханнык да эрэгийиэҥҥэ суох.
Бу барыта тыа сирин дьоно оҥорон таһаарар бородууксуйаларыгар өйөбүл. Мин санаабар саамай сөптөөх хаамыы, сөптөөх бэлиитикэ бара турар.
Доруобуйа харыстабылын боппуруоһугар тохтоон ыллахха, биллэрин курдук ыарыы айгыраан, балаһыанньа уустугура сырытта. Ол ыарыыттан биһиги сирбитигэр-уоппутугар турар Абалаах реабилитационнай кииҥҥэ элбэх киһи доруобуйатын көннөрүннэ.
Билигин бу Абалаах киинин территорията кыра, дьиэтэ-уота хаарбах туруктанна, ол иһин биһиги Сосновка диэн, Аллараа Бэстээх, Дьаҥхаады сирдэринэн тайаан сытар сиргэ Абалаах реабилитационнай киинин көһөрөөрү бырайыак бэлэмнээтибит. Бу олоххо киирдэҕинэ сылы эргиччи үлэлиир, дьону эмтиир, сынньалаҥнарын атаарар сирдэринэн буолуоҕа.
Инникини анааран көрүү
Хас эмит сылы уҥуордаан, инникини анааран көрөр эбит буоллахха, доруобай нация, инники кэнчээри ыччат дьон чэгиэн-чэбдик буолуохтара. Үөрэх эйгэтигэр билиибит кэҥиэҕэ. Бары хайсхаҕа барытыгар үлэлиир-хамныыр, барыны бары сатыыр буолуохпут. Өбүгэлэрбит үгэстэрин ыһыктыбакка араас хабааннаах тэрээһиннэри – култуура, спорт эйгэлэрин киэҥ далааһыннаахтык бүтүн Аан дойдуга таһаарыахпыт.
Хом санаа аллараа, үтүө санаа үөһээ сылдьыахтаах. Куһаҕаны саныыр дьон аҕыйыахтаах, духуобунас сайдыахтаах, оччоҕо биһиги саха омук быһыытынан сайдыахпыт, кэҥиэхпит!
Николай Прокопьевич Старостин,
Мэҥэ Хаҥалас улууһун дьаһалтатын баһылыга
