Ол курдук, былырыын 2020 сылга, Кыайыы күнүгэр – ыам ыйын 9 чыыһылатыгар – Аҕа дойду Улуу сэриитин уоттаах хонуутугар олохторун толук уурары да кэрэйбэккэ, хорсуннук сэриилэһэн Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буолбут 21 улуукан дьоммут үтүө ааттарын үйэтитэн, кинилэр ааттарын АЛРОСА Саха сиригэр хостообут бөдөҥ алмаастарыгар иҥэрбиттэрэ.

Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буолбут Саха сирин чулуу дьонун сырдык ааттарын үйэтитии, анаабыт курдук, Улуу Кыайыы 75 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйүгэр, Сахабыт сиригэр Дойдунаат сыла биллэриллибит сылыгар сөп түбэспитэ мээнэҕэ буолбатах.

Аҕа дойду уоттаах сэриитин сылларыгар Саха сириттэн 62 тыһ. чугаһыыр киһи ыҥырыллыбыта. Кинилэр дойду тэбэр сүрэҕэ Москубаны, Ленинграды туруулаһыыга, Сталинград кыргыһыытыгар, Курскай дуга иһин киирсиигэ, Европа дойдуларын ньиэмэс халабырдьыт сэриилэриттэн босхолуурга, фашистыы Германияны олохтоохтук суох оҥорууга бэлиэ кылааттарын киллэрбиттэрэ. Саха сирин буойуннара сэриилэһэр аармыйа араас чааһыгар кыттан, хорсун быһыыларын көрдөрбүттэрэ. Кыраҕы харахтаах бэргэн ытааччы буолан, ааттара-суоллара киэҥ сиринэн тарҕаммыта. Саха сирин сынаайпардарын, туохтан да иҥнэн турбат хорсун сырыыларын туһунан кэпсээн уос номоҕо буола тэнийбитэ, биһирэммитэ.

Судаарыстыбаннас 100 сыла туолар 2022 сылыгар диэри кэм устата АЛРОСА алмаас хампаанньата, этиллибитин курдук, Саха сирин 100 биллиилээх, аатырбыт олохтооҕун аатын 50 карааттан ыарахан ыйааһыннаах бөдөҥ, талыы алмаастарга иҥэриэҕэ.

Бырайыакка төрүт буолбут үтүө үгэс

Урукку өттүгэр хампаанньа Саха сириттэн төрүттээх Аҕа дойду сэриитин 4 дьоруойун аатын анаан-минээн алмаас тааска үйэтиппит үтүө холобурдара баара. Ол курдук, Саха сиригэр-уотугар көстүбүт бөдөҥ алмаастарга маннык ааттар бааллар: «Снайпер Охлопков» (1969 сыллаахха иҥэриллибит.), «Дьоруой Попов» (1993 с.), «Дьоруой Степанов» (1995 с.) уонна «Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Н.А. Кондаков» (2005 с.).

Ааттара алмааска үйэтитиллибиттэр ортолоругар хорсун-хоодуот буойун, сержант, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, өстөөхтөрү кытта биир бииргэ киирсии аатырбыт маастара, халабырдьыт 429 ньиэмэс-фашист саллаатын уонна эписиэрин суох оҥорбут, сэриилэһэрин тухары 12-тэ бааһырбыт, хонтууһуйаламмыт, ону ол диэбэккэ дойдутун, дьонун туһугар  хорсуннук сэриилэспит Федор Матвеевич Охлопков баарын билэҕит. Кини –Аҕа дойду улуу сэриитин суон сурахтаах бэргэн ытааччыларын испииһэгэр 12-с бочуоттаах миэстэҕэ сылдьар, аатырбыт саха сынаайпара. Киниэхэ Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа ааты хойутуу, 1965 сыл ыам ыйын 6 күнүгэр, иҥэрбиттэрэ.

Федор Охлопков аатын 34,95 карааттаах алмааска дьоруой олохтон туораабыта биир сыла туолбутун кэннэ, 1969 сыл атырдьах ыйын 4 күнүгэр, иҥэрбиттэрэ. Аата алмааска үйэтийбит бастакы Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа – кини.

 1990 сыл ыам ыйын 29 күнүгэр Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, сатыы эрэспиэскэ ыстаарсай сержана, эйэлээх кэмҥэ – шахтёр, “Мир” туруупка карьерын экскаваторщига Владимир Акимович Колбунов аатын 76,15 карааттаах алмааска иҥэрбиттэрэ.

1993 сыллаахха сахалартан бастакынан Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буолбут Федор Кузьмич Попов – Киин фронт 467-с стрелковай пуолкатын 3-с оруотатын ытааччыта этэ. Днепр тыбыс-тымныы долгуннарын буулдьа ардаҕын быыһыгар биир бастакылары кытта этэҥҥэ харбаан туораан, өстөөхтөрү кыдыйсыбыта, быыһыгар кыһыл илиинэн кытта киирсэн, атын стрелковай пуолкалар эбэни туоруохтарыгар диэри, олоҕун толук уурарын да кэрэйбэккэ, плацдармтан харыс да тэйбэтэҕэ. Ити кыргыһыыга 1943 с. алтынньы 11 күнүгэр ыараханнык бааһыран, икки күнүнэн олохтон туораабыта.

1995 сыллаахха Саха сирин өссө биир киэн туттар дьоруойа, Бүлүү Хампатыттан төрүттээх, 2-с Украинскай фронт 6-с тааҥкабай аармыйатын, 5-с механизированнай куорпуһун, 45-с механизированнай биригээдэтин 1-кы мотострелковай батальонун бүлүмүөтчүгэ, Украинаны, Молдавияны, Румынияны, Югославияны, Венгрияны, Австрияны, Чехословакияны босхолоспут Николай Саввич Степанов аатын бөдөҥ алмааска иҥэрбиттэрэ.

2005 сыллаахха Саха сиригэр көстүбүт ураты алмааска Аҕа дойду Улуу сэриитин дьоруойа, ыстаарсай лейтенант, уот аһар взвод хамандыыра, учуутал, суруналыыс, 1946-1979 сылларга – САССР Миниистирдэрин Сэбиэтин тэлэбиидэнньэҕэ уонна араадьыйаҕа кэмитиэтин кылаабынай эрэдээктэрэ Николай Алексеевич Кондаков аатын үйэтиппиттэрэ.

Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдара

2020 сыл тохсунньутугар, АЛРОСА генеральнай дириэктэрэ Сергей Иванов бирикээһинэн, «Саха сирин судаарыстыбаннаһын 100 сылыгар – 100 алмааска анал аат» диэн өрөспүүбүлүкэ бырайыагын чэрчитинэн “Заполярнай” туруупкаҕа көстүбүт алмааска Саха сириттэн ыҥырыллыбыт Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Сергей Александрович Асямов аата иҥэриллибитэ. Бу дьэҥкир, саһархайдыҥы кристалл октаэдр – ромбододекаэдр кэккэтигэр киирсэрэ ыйыллар.

Асямов Сергей Александрович Красноярскай куоракка, 1907 сыллаахха оробуочай дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт. Ейскэйдээҕи байыаннай-морускуой авиация училищетын бүтэрэн, лүөччүк-инструктор буолбут. 1933 сылтан– ГВФ лүөччүгэ, 1935 с. саҕалаан – “Главсевморпуть” Ленскэйдээҕи авиационнай бөлөх лүөччүгэ. Уоттаах сэриигэ 1941 сыллаахха Саха сиринээҕи байаҥкамаат ыыппыт. Сэриинэ тиийэн, 1941 от ыйыттан ыраах көтүүгэ сылдьар 3-с авиация дивизиятын, 746-с авиационнай пуолкатыгар хараабыл хамандыыра буолбут. 1942 сыл тохсунньутугар тиийэн, бэлиэр 48 бойобуой көтүүнү оҥорбут. Кини салайар экипаһа өстөөх түөлбэлээн олорор сиригэр 100 туонна буомбаны быраҕан, элбэх тиэхиньикэни, сэби-сэбиргэли урусхаллаан, күл-күдэн оҥортоон, күүстэрин биллэ мөлтөппүтэ. Өстөөх баһылаан олорор сирдэригэр 3 мөл. тахса листовканы бырахпыттара.

Сергей Александрович 1942 сыл муус устар 29 күнүгэр уочараттаах сорудаҕын толоро сылдьан, сырдык тыына быстыбыт. Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аатын ити сыл бэс ыйын 20 күнүгэр иҥэрбиттэр. Дьоруой лүөччүк Ленин, Кыһыл Знамя уордьаннарынан наҕараадаламмыта. Кини аатын Лаптев муоратыгар баар Пётр арыы хомото уонна Үөһээ Халыма улууһун Зырянкатын уулуссата сүгэллэр.

Оттон “Юбилейнай” туруупкаҕа көстүбүт ювелирнай хаачыстыбалаах алмааска Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Семён Васильевич Достовалов аатын биэрбиттэрэ. Бу айылҕа дьикти тааһа саһархайдыҥы дьэҥкир дьүһүннээх, октаэдр-ромбододекаэдр быһыылаах, ыйааһына – 55, 26 караат.

Семён Васильевич Достовалов сэрии иннинэ Алдан көмүһү хостуур бириискэтигэр горняктаабыт. Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр Алдан байаҥкамаата 1942 сыл муус устарыгар ыҥырар. Сэриигэ тиийэн, 4-с Украина фронун 1-кы гвардейскай аармыйатын 424-с хайа стрелковай дивизиятын 900-с пуолкатын бүлүмүөтчүгэ буолан, рядовой Семён Достовалов Кавкаһы, дьоруой Севастополь куораты, Украинаны, Польшаны босхолоспут.

Достовалов аатынан алмаас

Кини 1944 сыл балаҕан ыйын 22-24 күннэригэр Польша уонна Чехословакия кыраныыссатыгар, Ясель диэн нэһилиэнньэлээх пуун уонна Кичера хайа таһынааҕы кыргыһыыга ураты хорсун быһыыны көрдөрбүтэ. Ити сиргэ 1-кы гвардейскай аармыйа Дуклиннааҕы хапчааны туораан, Чехословакия бастаанньалаабыт дьонугар көмөҕө тиийбиттэрэ. Бүлүмүөтчүктэр өстөөх күүһүн, тиэхиньикэтин суох оҥорууга туруммуттара. Семён Достовалов аҥаардас балаҕан ыйын 24 күнүнээҕи киирсиигэ доҕотторун кытта 60-ча гитлеровеһы суох оҥорбута. Өстөөх тааҥканы утары сэриилэһэр үс оруудьуйаны ылан олорорун былдьаабыта. Хомойуох иһин, бу кырыктаах кыргыһыыга дьоруой сүрэҕэ тэппэттии тохтообута. 

Өлбүтүн кэннэ, 1945 сыл кулун тутар 24 күнүгэр, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа оҥорбуттара. Хорсун сэрииһит Ленин уонна Аҕа дойду сэриитин 1-кы ист. уордьаннарынан, мэтээллэринэн бэлиэтэммитэ. Кини аатын сүгэр уулуссалар Алдаҥҥа уонна Нерчинскэйгэ бааллар, ону таһынан Нерчинскэйгэ киниэхэ анаммыт мэҥэ таас дьэндэйбитэ.

Ити курдук биһиги эйэлээх олохпут туһугар тыыннарын да толук уурары кэрэйбэккэ, хорсуннук турууласпыт дьоруойдар – М.С. Жадейкин, М.М. Космачев, К.К. Краснояров, Г.Д. Кузнецов, Д.В. Лонгинов, М.В. Лорин, А.А. Миронов, В.В. Павлов, И.П. Папышев, Е.Д. Парахин, В.В. Сапожников, И.Н. Симаков, М.М. Стрекаловскай, В.Н. Стрельцов, М.П. Тепляков, Н.Н. Чусовской, Г.И. Шавкунов уонна И.Г. Шаманов – үтүө ааттара алмааска иҥэриллэн, үйэтийдэ.

Көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр өйдөбүл

Саха сирин алмаастаах сириттэн көстүбүт 25 бөдөҥ алмааска Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдарын ааттара иҥэриллибитин кэрэһилиир сэртипикээттэри АЛРОСА генеральнай дириэктэрэ, хампаанньа бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлэ Сергей Иванов былырыын, 2020 сыл балаҕан ыйын 12 күнүгэр, СӨ Ил Дархана Айсен Николаевка туттарбыта.

Ол сэриигэ Сергей Иванов ураты алмааска ааты иҥэрии үтүө үгэһэ 1959 сыллаахтан саҕаламмытын санаппыта. Улуу Кыайыы 75 сылыгар, Саха сиригэр Дойдунаат сыла биллэриллибит кэмигэр, 20 бөдөҥ алмааска Саха сириттэн тиийэн сэриилэһэн Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буолбут хоһуун аата иҥэриллибитэ. Өссө биэс алмаас иннинээҕи сылларга анал ааттаммыта.

«Аҕа көлүөнэ дьоммут сэриигэ уонна үлэҕэ көрдөрбүт хорсун быһыылара биһиги араас ыараханы туоруурбутугар күүс-көмө буолар. Кинилэр тулхадыйбат тулуурдара-дьулуурдара, төрөөбүт дойдуга уҕараабат уохтаах тапталлара бастыҥ холобур буолар, сырдыкка көҕүлүүр. Биһиги, Арассыыйа олохтоохторо, хорсун-хоодуот санаалаах дьоруой дьон төрүөхтэрэ буоларбытын хаһан да умнуо суохтаахпыт. Кинилэр ситэ олорботох олохторун салгыыр, ситэрэр аналлаахпытын. Төрөөбүт-үөскээбит өрөспүүбүлүкэбитин, дойдубутун сайыннарыыны салгыыр – биһиги эбээһинэспит, эппиэтинэспит”, -- диир өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев.

Айсен Николаев ол тыл этиитигэр бу бэлиэ тэрээһин “АЛРОСА” АХ уонна өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата үтүө санаанан салайтарыыларын түмүгэр олоххо киирбитин бэлиэтээбитэ. Кини Сергей Сергеевич Ивановка өрөспүүбүлүкэ сүүс сылыгар сыһыаран, хампаанньа хостоон таһаарар 100 бөдөҥ алмааһыгар Саха сирин биллэр-көстөр, ытыктанар дьонун ааттарын иҥэрэргэ этии киллэрбитин кэпсээбитэ. Онто өйөнөн, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 75 сыллаах үбүлүөйдээх сылыгар ити бырагырааманан. Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдарын ааттарын бөдөҥ алмааска иҥэрэр быһаарыы ылыллыбыт. Кини хампаанньаҕа уонна Сергей Ивановка тус бэйэтигэр этиини өйөөн, «Саха сирин судаарыстыбаннаһын 100 сылыгар – 100 алмааска анал ааты» дойдунааттыы бырайыакка кыттыбыттарыгар махтаммыта. Тустаах алмаастар куоппуйалара дьоруойдар төрөөбүт-үөскээбит оройуоннарын уонна хантан фроҥҥа барбыт сирдэрин түмэлигэр бэриллиэхтэрин иһитиннэрбитэ.

«АЛРОСА төрүттэммит, төрөөбүт сирэ – Саха сирэ. Биһиги хампаанньабыт өрүү да өрөспүүбүлүкэ устуоруйатыгар ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар. Биһиги элбэх омук тоҕуоруһан олорор Саха сирин чулуу бэрэстэбиитэллэрин, өрөспүүбүлүкэни төрүттээбит уонна салгыы сайдарыгар дьоһун кылааттарын киллэрсибит дьон үтүө өйдөбүллэрин умнубаппын, кинилэргэ сүгүрүйэбит. Айсен Сергеевич Саха сирин биллиилээх дьонун аатын Саха сиригэр көстүбүт бөдөҥ алмаастарга үйэтитэр туһунан көҕүлээһинин онон үөрүүнү кытта өйүүбүт.

Дойду алмаас хостуур салаата олохтоноругар, атаҕар турарыгар көмөлөспүт дьон ортолоругар сэрии кыттыылаахтара, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдара Владимир Акимович Колбунов уонна Виктор Михайлович Кузьмин баалларынан киэн туттабыт. Ону таһынан түөрт фронтовик дьоруойдуу үлэтин иһин Социалистическай Үлэ Дьоруойа үрдүк аатын ылбыта. АЛРОСА хампааньаҕа үлэлээбит элбэх бэтэрээн эйэлээх олох кэмигэр таһаарыылаах үлэлэрин иһин судаарыстыба үрдүк наҕараадатынан бэлиэтэммитэ. «Алмаас» диэн грек омук тылынан өйдөбүлэ “тулхадыйбат, самныбат” диэн ис хоһоонноох («несокрушимый»). Алмаас үйэлэри уҥуордуур. Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойдарын, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай диэйэтэллэрин аатын алмаас тааска үйэтитии туһунан бэлиэ, сиимбэл. Дьоруойдар тустарынан умнуллубат үтүө өйдөбүл көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, үйэлэри уҥуордаан, өрүү баар буоллун”, -- диэн Сергей Иванов баҕа санаатын тиэрдибитэ.

АЛРОСА былырыын, РФ-га биллэриллибит Өйдөбүл уонна Албан аат сылын, оттон өрөспүүбүлүкэҕэ – Дойдунаан сылыт түмүктүүр тэрээһиҥҥэ, дьоруойдар ааттарын үйэтитэр алмаастар үүт-маас куоппуйаларын оҥорторбутун Ил Дархан Айсен Николаевка туттарбыттара.

Эһиил, 2022 сылга, Саха сирин албан ааттаахтарын чиэһигэр анаммыт анал экспозицияны Дьокуускайдааҕы Емельян Ярославскай аатынан устуоруйа судаарыстыбаннай түмэлигэр арыйар былааннаахтар. Ол кэнниттэн алмаас куоппуйалара дьэ, улуустарынан, дьоруойдар фроҥҥа аттаммыт сирдэрин түмэллэринэн түҥэтиллэн, харайыыга, дьон көрүүтүгэр ууруллуохтара.

Социалистическай Үлэ Дьоруойдара

Бу дьыл тохсунньутугар Саха сирин судаарыстыбаннаһын 100 сылын көрсө толкуйдаммыт Дойдунаат бырайыак чэрчитинэн АЛРОСА хостообут бастакы бөдөҥ, 60,35 карааттаах алмааһыгар, Социалистическай Үлэ Дьоруойа Василий Кладкин аатын биэрдилэр.

Иһитиннэриигэ маннык суруллубут: «Бу, 60,35 караат ыйааһыннаах, “Юбилейнай” туруупкаҕа көстүбүт алмааска Социалистическай Үлэ Дьоруойа Кладкин Василий Михайлович аата бэрилиннэ. Бүгүн тохсунньу 10 күнүгэр, Василий Михайлович тыыннааҕа буоллар, 90 сааһын туолуохтааҕа».

Василий Кладкин 1931 сыллаахха Чурапчы улууһугар күн сирин көрбүтэ. 28-тан тахса сыл устата «Томпо» сопхуоһу таһаарыылаахтык салайан, ол кэмҥэ өрөспүүбүлүкэҕэ инники күөҥҥэ сылдьар сопхуос гына сайыннарбыта. Кини таба иитэр хаһаайыстыбатыгар аан бастаан бырамыысыланнай хабааннаах сонун ньымалар уонна технологиялар туһаныллыбыттара, таба иитиитин материальнай-тэхиниичэскэй базата биллэ-көстө бөҕөргөөбүтэ.

Туруу үлэһит сөҕүмэр ситиһиилэрин иһин, киниэхэ Социалистическай Үлэ Дьоруойа, САССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ ааттар иҥэриллибиттэрэ. Икки Ленин, Үлэ Кыһыл Знамята, “Бочуот Знага” уордьаннарынан наҕараадаламмыта

Санатар буоллахха, “Саха сирин судаарыстыбаннаһын 100 сылыгар – 100 алмааска анал ааты” бырайыак 2022 сылга диэри салҕанар. Кэлэр түһүмэххэ ювелирнай хаачыстыбалаах бөдөҥ алмаастарга өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар дьоһун кылааттаах, устуоруйаҕа бэлиэ суолталаммыт дьон, Социалистическай Үлэ Дьоруойдара, биллиилээх судаарыстыбаннай диэйэтэллэр, айар уонна билим интеллигенциятын бэрэстэбиитэллэрэ, биллиилээх быраастар, педагогтар уонна спортсменнар ааттара бэриллиэхтэрэ.